Potop, druga z powieści tworzących Trylogię, przedstawia dzieje Polski w dobie najazdu Szwedów (1655-1660). Zasadniczą ideą powieści jest problem zdrady i wierności, będący kryterium moralnej oceny zarówno postaci historycznych (np. Radziwiłł) jak i fikcyjnych (przede wszystkim Kmicic). Z głównym motywem wiąże się sposób prezentacji zdarzeń – Sienkiewicz ukazuje dwie fazy konfliktu polsko-szwedzkiego, w którym dużą rolę odegrała zdrada magnatów i części szlachty. Początkowy obraz wrogiego „potopu” przynosi bliskość całkowitej klęski Rzeczypospolitej, w której tylko nieliczni obywatele zdolni są do obrony jej suwerenności. Przełomowym momentem, otwierającym drugą fazę wojny jest obrona Częstochowy, rozpoczynająca bohaterski zryw narodu, zakończony zwycięstwem i ocaleniem ojczyzny. Ukazanie wielkiego wysiłku narodu, który u progu całkowitej klęski jest w stanie zdobyć się na zwycięską walkę z silniejszym wrogiem sprawiło, że Potop jest uznawany za najbardziej „krzepiącą” z powieści Sienkiewicza „pisanych ku pokrzepieniu serc”.