Ogniem i mieczem jest pierwszą powieścią historyczną z cyklu zwanego Trylogią, w skład którego wchodzą także Potop i Pan Wołodyjowski. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1648–1651 w czasie powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Dramatyczne wydarzenia historyczne z dziejów Rzeczypospolitej przeplatają się z losami bohaterów powołanych do życia przez Henryka Sienkiewicza: Jana Skrzetuskiego, Heleny Kurcewiczówny, Jana Onufrego Zagłoby, Longinusa Podbipięty czy Jurko Bohuna. Dzięki geniuszowi autora, postacie stały się w oczach czytelników autentyczne, a ich pasjonujące losy znalazły ważne miejsce w świadomości narodowej Polaków. Ogniem i mieczem, wydane w 1884 roku, odegrało ogromną rolę w kształtowaniu się postaw patriotycznych w końcowym okresie zaborów, a co za tym idzie w odrodzeniu się niepodległej Polski.