Zamysł stworzenia Słownika — encyklopedycznego zestawienia około 1000 biogramów najwybitniejszych przedstawicieli opozycji z byłych krajów komunistycznych — zrodził się w listopadzie 1996 w Podkowie Leśnej na zorganizowanej przez Ośrodek KARTA (wspólnie z Forum Europy Środkowo-Wschodniej przy Fundacji Stefana Batorego) międzynarodowej konferencji uczestników i badaczy ruchów opozycyjnych z 14 krajów dawnego bloku sowieckiego w Europie. Spotkanie umożliwiło wymianę myśli i doświadczeń oraz pozwoliło nawiązać kontakty między badaczami i działaczami opozycji z różnych krajów bloku sowieckiego. Zapoczątkowano również dyskusję nad rolą byłych dysydentów we współczesnym świecie.

Kolejne spotkania poświęcone realizacji projektu odbyły się 4 lipca 1997 w Warszawie, 12-14 marca 1998 w Moskwie, 4-5 lipca 1998 w Warszawie, 20-23 marca 1999 w Moskwie, 29–31 października 1999 w Sofii.

W pracach nad realizacją Słownika, koordynowanych przez Ośrodek KARTA w Warszawie oraz Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania „Memoriał” w Moskwie, biorą udział ośrodki badawcze, organizacje pozarządowe i samodzielni badacze z Albanii, Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Bośni, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Gruzji, Jugosławii, Krymu, Litwy, Łotwy, Macedonii, Mołdawii, Niemiec, Polski, Rosji, Rumunii, Słowenii, Słowacji, Ukrainy i Węgier.

Słownik obejmuje okres 1956–1989, dopuszcza jednak pewne przesunięcia granic chronologicznych wynikające ze specyfiki ruchów dysydenckich w różnych krajach. Pominięty został jako odrębny okres walki zbrojnej przeciwko wprowadzaniu systemu komunistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej.

Struktura Słownika

Poszczególne rozdziały Słownika zostały rozdzielone między państwa Europy Wschodniej i Środkowej oraz kraje, które odrodziły się lub powstały na terytorium byłego Związku Radzieckiego (projekt nie obejmuje państw komunistycznych leżących poza granicami tego regionu, pomija też Azję Środkową i Kazachstan). Każdy rozdział, przygotowywany przez partnera pracującego w danym kraju, zawiera:

— artykuł wstępny, charakteryzujący cechy szczególne opozycji w danym kraju;

— kalendarium najważniejszych wydarzeń;

— biogramy najwybitniejszych przedstawicieli;

— glosariusz: adnotowany wykaz organizacji, środowisk i przedsięwzięć opozycyjnych, instytucji oficjalnych oraz realiów społeczno-politycznych w krajach komunistycznych;

— indeks osobowy i geograficzny;