Ogniem i mieczem, pierwsza z powieści tworzących Trylogię, przedstawia dzieje Polski w dobie powstania Chmielnickiego (1648-1654). Pisarz, starając się wzbudzić w czytelnikach patriotyczne uczucia, nadał powieści cechy antycznego i rycerskiego eposu, wprowadził baśniowość oraz wyraźny podział na bohaterów reprezentujących dobro i zło. Jednoznacznie negatywną kwalifikację moralną przypisał Sienkiewicz zbuntowanym Kozakom, przedstawionym jako żądni krwi barbarzyńcy, zaś Polaków przedstawił jako odważnych obrońców ojczyzny i prawych, przestrzegających rycerskiego kodeksu żołnierzy.

W czarno-biały schemat wpisani zostali także "wbrew prawdzie historycznej" przywódcy walczących stron.

Głównym wątkiem spajającym fabułę pierwszej części Trylogii uczynił pisarz burzliwe dzieje miłości odważnego rycerza bez skazy " Jana Skrzetuskiego i urodziwej, niewinnej szlachcianki" Heleny Kurcewiczówny, którzy rozdzieleni przez wrogów i przeciwności losu, przeżywają liczne perypetie. Uwolnienie dziewczyny przez Zagłobę i ich wędrówka w przebraniu, ponowne wpadnięcie w ręce Bohuna..., wszystkie te przygody prowadzą do szczęśliwego zakończenia, w którym bohaterowie spotykają się i mogą stanąć na ślubnym kobiercu...